Στο ΡΟΣΑΡΙΟ της Αργεντινής οι τοίχοι διηγούνται παλιές ιστορίες

Στην Αργεντινή η έννοια της συλλογικής μνήμης δεν υπάρχει μόνο σε μπροσούρες και συνθήματα. Χτίζεται καθημερινά στους χώρους και τους δρόμους αυτών που αγωνίζονται.

Όπως εκεί, στην πλατεία του Μάη, όπου οι μητέρες των αγνοούμενων εδώ και 28 χρόνια, κάθε Πέμπτη στις 3.30 το μεσημέρι, περπατούν, άλλοτε σιωπηλές και άλλοτε όχι, με το ίδιο πάντα σύνθημα: Ούτε λήθη ούτε συγχώρεση! Όπως στη γέφυρα Πουεϊρρεδόν, όπου εδώ και δυόμισι περίπου χρόνια, σε μια τεράστια τοιχογραφία ο Κοστέκι και ο Σαντιγιάν (νεκροί από σφαίρες της αστυνομίας στο κόψιμο της γέφυρας στις 26 Ιουλίου 2002) συναντιούνται με τους συντρόφους τους, κάθε μήνα την ίδια μέρα, ζητώντας την καταδίκη των δολοφόνων. Κι οι αναφορές θα μπορούσαν να συνεχιστούν για πολύ…

Αυτή είναι ακόμα μια ιστορία της μνήμης ενάντια στη λήθη, που η πρώτη της σελίδα γράφτηκε στα χρόνια της δικτατορίας του Βιντέλα (1976-1983) και οι επόμενες εδώ και τέσσερα χρόνια περίπου, όταν στους τοίχους της πόλης του Ροσάριο εμφανίστηκε για πρώτη φορά ένα ποδήλατο. Ο Φερνάντο Τραβέρσο, ποιητής και ζωγράφος, αποτύπωσε μια νύχτα σ’ έναν τοίχο, σχεδόν απαρατήρητος, το πρώτο του ποδήλατο. Ήθελε στο φως της επόμενης ημέρας οι περαστικοί να σταθούν για λίγο στη νέα εικόνα μιας συνηθισμένης διαδρομής.

Οι στίχοι που ακολουθούν είναι στίχοι μιας πραγματικής ιστορίας, γραμμένοι από τον Φερνάντο Τραβέρσο, που έχασε κάπως έτσι έναν από τους συντρόφους του στα χρόνια της δικτατορίας. Σε μια «παράνομη» συνάντηση που δεν έγινε ποτέ, ο Τραβέρσο περιμένει τον σύντροφο με τον ποδήλατο, αλλά αυτός τον βλέπει από μακριά και τον προσπερνά. Τον αγνοεί γιατί θέλει να τον προστατέψει, καθώς είναι σίγουρος ότι τον παρακολουθούν. Λίγα μέτρα πιο πέρα βρέθηκε εγκαταλειμμένο το ποδήλατό του και, από τότε, ο σύντροφος είναι αγνοούμενος.

Με προστάτεψεςσυνέχισες το δρόμο σου
Δυο τετράγωνα πιο κει
το ποδήλατό σου
δεμένο σ’ ένα γέρικο δέντρο
Κάτω από τη σέλα
διακρινόταν μια σημαία
«γίνεται να μην υπάρχουν σημαίες;»
σκέφτηκα.

Κάπως έτσι αρχίζει η ιστορία των ποδηλάτων που δεν είναι τίποτα άλλο από την Ιστορία 14 που γράφεται σε χώρους καθημερινούς. Από εκείνη τη στιγμή μέχρι σήμερα τα ποδήλατα ταξιδεύουν σε διαφορετικές γειτονιές του Ροσάριο, γιατί ο Τραβέρσο θέλησε να ζωγραφίσει 350, όσοι και οι αγνοούμενοι του Ροσάριο στα χρόνια της δικτατορίας. Οι 29 από αυτούς ήταν σύντροφοί του.

Ο ίδιος δηλώνει: «Δεν είχα πρόθεση να κάνω τέχνη στην πόλη. Ήταν κάτι που προέκυψε σιγά σιγά. Δούλευα ζωγραφίζοντας ποδήλατα από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 κι αυτά με οδήγησαν στο “να τα τοποθετήσω στην πόλη”. Καθώς τα αποτύπωνα σε τοίχους και γωνιές, ανακάλυπτα σιγά σιγά ότι αυτές οι εικόνες-παρουσίες γεννούσαν διαφορετικές ιστορίες και ερωτηματικά σε καθέναν απ’ αυτούς που τις έβλεπε: “ποιος άφησε εδώ αυτό το ποδήλατο;”, “σε ποιον ανήκει;”, “τι σταμάτησε την πορεία του;”, “ποιον περιμένει εδώ σταματημένο;”. Τα ερωτηματικά, η έκπληξη, το ενδιαφέρον, ως και η ανάγκη να σβηστεί το αποτύπωμα από κείνη τη γωνιά είναι μερικές από τις αντιδράσεις που συνοδεύουν τη ματιά του περαστικού».

Τα ποδήλατα διατρέχουν σχεδόν όλη την πόλη του Ροσάριο και αποτυπώνονται στους τοίχους κτιρίων που κάποτε ήταν κρατητήρια και χώροι βασανιστηρίων, μπροστά σε σχολεία, σε εγκαταλειμμένα εργοστάσια για να θυμίζουν αυτό που οι Μητέρες της Πλατείας του Μάη συνηθίζουν να λένε και να γράφουν στα κείμενα τους: «Τα παιδιά μας δεν θα πεθάνουν ποτέ, θα είναι εκεί όπου υπάρχει έστω και ένας άντρας, μια γυναίκα, ένα παιδί που πολεμά την αδικία».

“γίνεται να μην υπάρχουν σημαίες;”
σκέφτηκα.
σίγουρα τη σήκωσες ψηλά
πριν αγγίξεις το νερό
ή την πήρες μαζί σου σε άλλα χώματα
και κάθε τόσο την ξεσκονίζεις
ή τη βρήκε η μάνα σου
και με αυτήν πήγε βόλτα.

Τρία χρόνια μετά, τον Απρίλη του 2004, ο Φερνάντο Τραβέρσο συνέχισε την ιστορία των ποδηλάτων στο μουσείο Καστανίνιο. Ήθελε να μετασχηματίσει αυτές τις 350 φιγούρες, που εδώ και τρία χρόνια ζωγράφιζε στην πόλη, σε “σημαίες”, δίνοντάς τους έτσι ένα καταφύγιο. Ζήτησε ένα κομμάτι ύφασμα, ένα πανί με δική του ιστορία, όπως τα μαντήλια των μητέρων, για να προσθέσει σε αυτό μιαν ακόμα ιστορία, αυτή τη φορά συλλογική. Ο κόσμος ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά του. Όλες αυτές οι σημαίες με τα ποδήλατα, που τώρα καθεμιά έχει δυο νούμερα, το πρώτο για να δείχνει τη σειρά που αποτυπώθηκε και το δεύτερο πάντα σταθερό 350, παρέμειναν στους τοίχους του μουσείου για μερικούς μήνες (σίγουρα μια πολύ παράξενη έκθεση) και στη συνέχεια βγήκαν στους δρόμους σε μια μεγάλη πορεία που κάλεσε ο ίδιος ο Τραβέρσο. Απ’ την πορεία καθένας έφευγε με το «ποδήλατό του», που τώρα έπρεπε να του δώσει καταφύγιο σε μια γωνιά του σπιτιού ή οπουδήποτε θεωρούσε ο καθένας δικό του χώρο.

Και τα ποδήλατα γεννούν συνεχώς ιστορίες. Για άλλη μια φορά η τέχνη, αυτή που αφήνει τα μουσεία, βγαίνει στους δρόμους και μπαίνει στους προσωπικούς μας χώρους, καταφέρνει να σβήσει τη λήθη και να σμίξει το παρελθόν με το παρόν σαν μια διαδικασία σε εξέλιξη.

Έτσι, στους τοίχους της πόλης, εκεί που βρίσκονται τα ποδήλατα, έχουν προστεθεί σήμερα άλλες φωνές. Δυο ανοιχτές παλάμες στον τοίχο, συνθήματα, όπως το «να αγωνίζεσαι δεν είναι έγκλημα», ή οι φωνές εκείνων που ζητάνε ένα ακόμα ποδήλατο γι’ αυτούς που χάθηκαν στα γεγονότα του Δεκέμβρη του 2001 (9 ήταν οι νεκροί των κινητοποιήσεων), γι’ αυτούς που συνεχίζουν να αγωνίζονται.

Ο Τραβέρσο είναι πια συνηθισμένος να τον ψάχνουν για να αποτυπώσει ένα ποδήλατο κάπου ή για να του δώσουν μια φωτογραφία. Εδώ και μερικά χρόνια δουλεύει στην ομάδα En Tramite (Διαδικασία) που έφτιαξαν με τη Μαρίτα Πριέτο και τον Ντανιέλ Περόσιο γιατί, όπως λένε οι ίδιοι, «είναι μια ομάδα χωρίς τέλος, που γεννά ιδέες ανοιχτές στην εξέλιξη, μια διαδικασία που προχωράει και κανένας δεν θέλει να βάλει την τελική σφραγίδα». Η ομάδα αυτή κατάφερε, μέσα από το συμβολικό, να ανακτήσει ένα κομμάτι της Ιστορίας με αφετηρία το σήμερα και, ταυτόχρονα, να αποδείξει ότι η επιστροφή στο παρελθόν δεν σημαίνει απαραίτητα πόνο. Άνοιξε ένα διαφορετικό δρόμο στη μνήμη, έτσι ώστε να μην γίνει η λήθη ο τελευταίος θρίαμβος του καταπιεστή.

Εμφανίστηκαν και πλέον υπάρχουν. Δεν είναι μόνο μνήμη οι αγνοούμενοι, είναι ζωή ανοιχτή και δρόμος που συνεχίζεται. Λένε πως είναι ένα μόνο ποδήλατο, που γυρνά από γωνιά σε γωνιά, ψάχνοντας τους αγαπημένους νεκρούς, αναζητώντας δικαιοσύνη. Όπως και να το ονομάσει κανείς, αυτή είναι η ιστορία των ποδηλάτων που γράφτηκε και διαβάζεται από αυτούς που κατεβαίνουν στους δρόμους.

Τ. Χ.

(Δημοσιεύτηκε στην "αλάνα", τεύχος 1, Μάρτιος 2006)