________________________________________________________
Τι μορφή μπορεί να πάρει σήμερα η ελπίδα για έναν άλλο κόσμο; Πώς τούτη την ελπίδα μπορούν να την τροφοδοτούν δράσεις, γεγονότα και σκέψεις που γεννιούνται σε τόσο διαφορετικά μέρη και συνθήκες, στον φαινομενικά ομοιογενή κόσμο της "παγκοσμιοποίησης"
Το βιβλίο του Τζων Χολλογουέη γεννήθηκε μέσα στην αγωνία να τεθούν ξανά ερωτήματα για την προοπτική της ανθρώπινης χειραφέτησης. Όμως, πάνω απ' όλα, τούτο το βιβλίο το διαπερνά μια αξιοπρόσεκτα διακριτή ηθική της γραφής, σπάνια σε λόγους για την κοινωνική και πολιτική δράση, που συχνά τους σημαδεύει η μεσσιανική απολυτότητα και ο ιδεολογικός μανιχαϊσμός. Να περπατήσουμε ρωτώντας, ζητά ο Χολλογουέη, σαν τους ζαπατίστας. Όμως τούτο, όπως και στην προοπτική των εξεγερμένων του μεξικάνικου νότου, δεν σημαίνει να περπατήσουμε ψάχνοντας στα τυφλά. Ήδη στη διατύπωση των ερωτημάτων εκδηλώνονται ανάγκες, αρθρώνονται όνειρα.
Να ξεκινήσουμε από την οργή, λέει ο Χολλογουέη. Χωρίς την οργή, που καθημερινά μας κάνει να μπορούμε να αντιδρούμε στη φρίκη της εκμετάλλευσης και της βαρβαρότητας, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για αντίσταση. Η πραγματική ενεργός δύναμη του χειραφετητικού οράματος ξεπηδά από τη συγκεκριμένη χειροπιαστή εμπειρία εκείνων που ζουν την καταπίεση σε όλες της τις μορφές. "Μόνο αν θεμελιωθεί στην πανταχού παρουσία της αντίστασης, η επανάσταση γίνεται μια δυνατότητα" (σελ. 337).
Μια τέτοια προβληματική επανασυνδέει δύο επίπεδα της κοινωνικής εμπειρίας, που η πολιτική συζήτηση για την επανάσταση θεωρεί διαχωρισμένα. Το επίπεδο της καθημερινής ζωής και το επίπεδο της επαναστατικής ρήξης. Το κίνημα εναντίον της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, τα κινήματα της κοινωνικής αυτοοργάνωσης και διεκδίκησης στη Λατινική Αμερική αλλά και στην Ευρώπη, οι νέες μορφές πολιτικού διεθνισμού, όπως το Κοινωνικό Φόρουμ, το PGA κ.ά., έθεσαν ξανά ερωτήματα που αφορούν την άρθρωση αυτών των επιπέδων. Ταυτόχρονα, οι αναζητήσεις κινημάτων και ομάδων, που δοκιμάζουν να αντισταθούν στην καταπίεση και τον ετεροπροσδιορισμό, έθεσαν ως ένα νέο πεδίο πολιτικής αναμέτρησης την ίδια τη συγκρότηση των κοινωνικών ταυτοτήτων.
Ο Χολλογουέη δοκιμάζει να ενσωματώσει στις αναρωτήσεις ενός μαχόμενου στοχασμού ό,τι ανέδειξε η εμπειρία και η σκέψη τούτων των κινήσεων. Οι κοινωνικές σχέσεις παράγονται κυριολεκτικά σε συνθήκες ανταγωνισμού, πάλης. Εδώ εδραιώνονται οι ρόλοι, επιβεβαιώνονται οι ταξινομήσεις, ορίζονται οι ταυτότητες. Δεν μπορεί στο όνομα λοιπόν αυτών των ταυτοτήτων να διεκδικηθεί ένα αλλιώτικο μέλλον. Η υλικότητα της "αντι-εξουσίας", όπως την ονομάζει ο Χολλογουέη, μπορεί να γεννηθεί ακριβώς από την προσπάθεια, σε μικρές και μεγάλες στιγμές, να ξεπεραστεί η ίδια η βία του ετεροπροσδιορισμού, η ελέγχουσα βία της ταυτοποιούσας ταξινόμησης. "Η αντι-εξουσία βρίσκεται στην αξιοπρέπεια της καθημερινής ύπαρξης".
Η προβληματική της αξιοπρέπειας, μια προβληματική που τον επαναστατικό της πυρήνα ανέδειξε η λογική των εξεγερμένων ζαπατίστας, διανοίγει ακριβώς το πεδίο της άρθρωσης του καθημερινού με το έκτακτο. Μακριά από το μοντέλο της "επαναστατικής προετοιμασίας" για μια έφοδο που θα κρίνει τα πάντα, όσο και από το μοντέλο της σταδιακής μεταρρύθμισης που ελπίζει μικρά κέρδη να αθροίζονται, ο δρόμος της αξιοπρέπειας είναι ο δρόμος του αυτοπροσδιορισμού. Ο κοινωνικός αυτοπροσδιορισμός, ένα άλλο όνομα για τον κομουνισμό του σήμερα όπως λέει ο Χολλογουέη, απαλλαγμένο από τις κολοσσιαίες παραχαράξεις του στον λεγόμενο υπαρκτό σοσιαλισμό, συνιστά ένα συλλογικό έργο σε εξέλιξη, μια κίνηση προς ένα στόχο, όσο και μια ήδη, εν μέρει και διαρκώς αναπροσδιοριζόμενη εκπλήρωσή του. Με τούτη την έννοια "η πάλη ενάντια στο κεφάλαιο είναι πάλη ενάντια στην ταυτοποίηση", ενάντια στην εξουσία που ταυτοποιεί για να υποτάσσει και να εντάσσει.
Είναι ίσως προκλητική η διατύπωση μιας τέτοιας θέσης, όταν καταλήγει σε μια άρνηση και της ταυτότητας της εργατικής τάξης: "Δεν παλεύουμε ως εργατική τάξη, παλεύουμε ενάντια στο να είμαστε εργατική τάξη, ενάντια στην ταξινόμησή μας" (σελ. 280). Και όμως μια τέτοια θέση δεν αποτελεί τη διατύπωση ενός επαναστατικού βολονταρισμού. Θεμελιώνοντας την αναλυτική του προοπτική στον σκληρό πυρήνα της μαρξικής θεωρίας, ο Χολλογουέη μας θυμίζει πως είναι γέννημα της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής η ταυτότητα του εργάτη. Και αν κάτι διακρίνει την κοινωνία αυτή από τις προηγούμενες ταξικές κοινωνίες, είναι ότι κεφάλαιο και εργασία βρίσκονται σε μια σχέση που διαρκώς πρέπει να επιβεβαιώνεται. Η γέννηση της ταυτότητας του εργάτη, όσο και η συνεχής αναπαραγωγή της, οφείλονται στην ανάγκη να εξασφαλίζεται η υποταγή της εργασίας του στους στόχους των κεφαλαιοκρατών.
Σε τούτο το σημείο ο Χολλογουέη πλήττει και τον ορθόδοξο μαρξισμό, που ανάγει την ταξική ανάλυση σε μελέτη των τάξεων ως οντοτήτων και όχι ως διεργασιών, όσο και την αναλυτική της Αυτοκρατορίας, που αγνοεί την αλληλεξάρτηση κεφαλαίου και εργασίας, παρουσιάζοντας τον ανταγωνισμό ως μια εξωτερική σύγκρουση. Είναι κρίσιμο να επιμείνουμε στην καταστατική εξάρτηση του κεφαλαίου από την εργασία, λέει, αν θέλουμε να βρούμε στον πυρήνα τούτης της εξάρτησης τόσο τη δύναμη όσο και την αδυναμία αυτής της κοινωνικής αναπαραγωγής.
"Η κύρια συνταγή για την αιχμαλωσία αυτών που τρέπονται σε φυγή από το κεφάλαιο είναι η ιδιοκτησία" (σελ. 397). Με τούτο τον τρόπο εξαναγκάζονται οι εργαζόμενοι την "ελευθερία" τους να την πουλούν, την εργατική τους δύναμη να την διαχειρίζονται στο πλαίσιο των όρων που επιβάλλει η καπιταλιστική ιδιοποίηση της εργασίας τους. Έτσι η εργασία καθίσταται η νεκρή, αλλοτριωμένη μορφή της ενεργητικής δραστηριότητας των ανθρώπων, του ανθρώπινου πράττειν. Εναντίον της μετατροπής του πράττειν σε εργασία και εναντίον του "διαχωρισμού μας από τα μέσα του πράττειν" (σελ. 403), να ποια μπορεί να είναι για τον Χολλογουέη η προοπτική μιας άρνησης του καπιταλισμού που αντιλαμβάνεται την κινητήρια δύναμη-αδυναμία του.
Είμαστε απλοί άνθρωποι, δηλαδή εξεγερμένοι, λένε οι ζαπατίστας. Τίποτε το ηρωικό, χαμένη και η αίγλη της πρωτοπορίας που φωτίζει τον δρόμο, αν δεν κάνει η ίδια την επανάσταση για λογαριασμό των άλλων. Πρόκειται για την ιχνογράφηση μιας "αντι-πολιτικής" (σελ. 408) που δεν αποτελεί καθόλου την απλή επιβεβαίωση μιας μοριακής πάλης, πλούσιας στη χαοτική της απροσδιοριστία. Η αντιπολιτική θα αντιμετωπίζει την ανισόμετρη ανάπτυξη των αγώνων, ακριβώς ως το δυναμικό πεδίο σύνθεσης και συντονισμού "από τα κάτω", όπως επιμένουν οι ζαπατίστας. Θα αρνείται την εργαλειακότητα των μέσων και θα ζητά στη δράση να υλοποιούνται οι αξίες του μέλλοντος. Και θα αυτοελέγχεται διαρκώς. Γιατί η δημοκρατία του αυτοπροσδιορισμού πρέπει να δεσμεύει τα μέλη της και να ελέγχει τις εξουσιοδοτήσεις σε αντιπροσώπους, διαρκώς καχύποπτη απέναντι στην ίδια τη διαδικασία της αντιπροσώπευσης.
Χωρίς να πάρουμε την εξουσία, όμως, μπορεί να γίνει τίποτα; Εδώ σκαλώνει τελικά η κριτική απέναντι στην τολμηρή πολιτική αναρώτηση του Χολλογουέη. Μα είναι η εξουσία που ακριβώς συγκροτείται ως ταυτοποιητική και ταξινομική, είναι η εξουσία που θεμελιώνει τον ετεροπροσδιορισμό. Και η κρατική εξουσία είναι που στον καπιταλισμό υλοποιεί συνολικά τούτη την συνθήκη. "Το κράτος... ως μορφή διαχωρισμού τού είναι από το πράττειν" (σελ. 454) δεν μπορεί να μετατραπεί σε όργανο χειραφετητικού μετασχηματισμού. Απέναντι στο κράτος, αλλά αναγκαστικά και "μέσα, ενάντια και πέραν των μορφών των κοινωνικών σχέσεων που συνεπάγεται η ύπαρξη του κράτους" (σελ. 458), να ποιο είναι το δύσκολο και αντιφατικό στοίχημα του κινήματος για την ανθρώπινη χειραφέτηση.
Δεν ξέρουμε, λέει ο Χολλογουέη, προκαταβολικά τις τροπές που θα πάρει ένας τέτοιος αγώνας. Πρέπει να αποδεχτούμε τις ανομοιομορφίες, τα κενά και τις ασυνέχειες. Η "ώθηση προς τον αυτοπροσδιορισμό" είναι η μόνη πραγματική δύναμη, που δίνει το μέτρο και τη βάση στο όραμα της χειραφέτησης. Ακόμη και αν οι σκέψεις και οι προτάσεις του μπορεί πολλούς από εμάς να ενοχλήσουν, αμφισβητώντας βεβαιότητες ή υπονομεύοντας παγιωμένους προσανατολισμούς, αξίζει να τον ακούσουμε. Γιατί σήμερα, όσο ποτέ, η κίνηση προς έναν άλλο κόσμο είναι τόσο επιτακτικά απαραίτητη, όσο λιγοστές είναι οι δοκιμασμένες συνταγές για την καθοδήγησή της.
Παρά τη γενικευμένη βαρβαρότητα, παρά τη φρίκη της εκμετάλλευσης και του πολέμου, "η κραυγή συνεχίζεται" (σελ. 415). Αν έργα σαν τούτο το βιβλίο της δίνουν δύναμη, ελπίδα και τόπο να αρθρωθεί σε δράση που ονειρεύεται, έχουν με το παραπάνω αποδείξει την αξία τους.
* Ο Σταύρος Σταυρίδης διδάσκει στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου